Herbestemming De Koepel Haarlem: Koepelgevangenis Wordt Duurzaam Utiliteitsgebouw
Geschreven op 15-1-2022 - Erik van Erne. Geplaatst in Bouwen-Klussen
Van een buitengewoon grote galmende koepel een rendabel utiliteitsgebouw maken, met een maatschappelijke functie. Voor die uitdaging stond Paul van Joolingen, projectdirecteur van de herbestemming, verduurzaming en restauratie van de voormalige gevangenis in Haarlem.
De Koepelgevangenis van Haarlem, in de volksmond ook wel ‘de Koepel’ genoemd, is een voormalige strafgevangenis, die van 1899 tot 1901 werd ontworpen en gebouwd door justitiearchitect W.C. Metzelaar. De koepelgevangenissen in Breda en Arnhem, ontworpen door zijn vader Johan Frederik Metzelaar, vormden zijn inspiratie. Net als de andere koepelgevangenissen is ‘de Koepel’ in Haarlem een rijksmonument.
Tot 2016 was het gebouw van het Rijksvastgoedbedrijf. Dat jaar sloot de gevangenis vanwege het teruggelopen aantal gedetineerden en bezuinigingen. Het monumentale gebouw en het omliggende terrein werden door de gemeente gekocht. De gemeente verkocht dit in 2017 aan Stichting Panopticon, die in 2019 begon met de restauratie en herbestemming.
De Koepel is straks – hij opent naar verwachting in januari 2022 – de thuisbasis voor honderden studenten en de docenten van de joint venture Haarlem Institute for Higher Education voor eerst hbo- en later ook wo-opleidingen, de 6 zalen tellende bioscoop Filmkoepel, kennis- en innovatiecentrum voor het mkb Cupola XS, het Level One Game Museum, een Koepelcafé en een minimuseum over de Haarlemse verzetsstrijder en communiste Hannie Schaft. Op het buitenterrein worden bovendien een boetiekhotel (circa 70 kamers), een café-restaurant, 250 studentenwoningen en 100 sociale huurwoningen gebouwd. Zo houdt de voormalige gevangenis in zijn nieuwe bestemming toch zijn maatschappelijke functie vast.
De grootste uitdaging in deze herbestemming was het rendabel invullen van de enorme ruimte die de koepel biedt, met behoud van het eigene van de koepel. De wanden van de koepel tellen 240 cellen. Hoe gebruik je die opnieuw? Het zijn niet de meest ruime en gastvrije ruimtes. Meerdere cellen samenvoegen is echter ook geen optie, want de muren van de cellen zijn dragend. Aanpassingen zouden de constructie van de koepel aantasten. De cellen zijn in stand gehouden en fungeren nu als ruimtes om te werken, studeren of overleggen. Om groepen ook de ruimte te bieden, zijn verdiepingen aangebracht met verschillende ruimtes, die dankzij glazen wanden het ruimtelijke effect van de koepel behouden.
Triodos Bank en het Nationaal Restauratiefonds trekken samen op in de financiering. ‘Beide vinden het belangrijk dat de eigenaar zelf ook geld inbrengt. Dat gebeurt in de Koepel’, zegt Bernard Brons, accountmanager bij het Nationaal Restauratiefonds. ‘Het geld dat wordt geleend bij Triodos en bij ons, verdient de Koepel terug middels verhuur aan de opleiding, de bioscoop en het kennis- en innovatiecentrum.
De honderden voormalige gevangeniscellen die tegen de ronde gevel van de koepel zijn gesitueerd, dienen nu als kantoortjes, studie- of stilteruimtes, brainstorm break-out rooms, et cetera. ‘Die cellen vormen als het ware de isolerende buitenschil. Vroeger zat er enkel glas in de ramen, maar nu zijn de cellen goed afgesloten, met dubbel glas. Bovendien zijn er ramen toegevoegd. Voorheen had iedere cel alleen een raam bovenin, nu ook aan de voorzijde. Dat betekent meer daglichtinval en dus meer warmte.
De warmte wordt aangevuld met warmtekoudeopslag, gecombineerd met een ventilatiesysteem. ‘Rondom het gebouw hebben we twee schachten gemaakt. Daar pompen we warmte uit grond omhoog. En als het ’s zomers nodig is natuurlijk ook koude. We ventileren door het hele gebouw heen. De lucht wordt vervolgens in de kelder afgezogen en afgevoerd. Lucht blijft dus niet circuleren; we hebben een continue aanvoer van verse lucht. Dit was niet ontwikkeld met het oog op corona, maar gezondheidstechnisch is dit buitengewoon briljant. We hebben een voortdurende temperatuur van 19 graden gerealiseerd. ’s Zomers en ’s winters.’ ‘De wanden zijn bekleed met isolatie en alle vloeren zijn gemaakt van ‘liquid cork’. Zie het als een gegoten vloer die een beetje poreus is’, legt Van Joolingen uit. ‘Deze maatregelen dragen bij aan de thermische isolatie, maar verbeteren ook de akoestiek in de koepel. De nagalm hebben we teruggebracht van 6,8 naar 1,2 seconde.’
Qua verlichting spelen de extra ramen die zijn aangebracht een grote rol. ‘Overdag hebben we genoeg daglichtinval. ’s Avonds gebruiken we led-licht’, zegt de projectdirecteur.
Ten slotte is het monument na 120 jaar van het gas af. ‘Alles werkt op elektriciteit. Al met al verwachten we dat de energielasten per vierkante meter 15 à 20 euro per jaar zijn. Dat is vergelijkbaar met de energielasten van het gemiddelde kantoorpand in Nederland, 17 euro per vierkante meter. Hiermee laten we zien dat zelfs een bouwtechnisch zeer uitdagend gebouw als de Koepel, kan worden verduurzaamd en daarmee klaar is voor de toekomst.’
